ગુજરાતના પંચમહાલ જિલ્લાના હાલોલ તાલુકામાં આવેલ પાવાગઢ મંદિર, જેને શ્રી મહાકાળી માતા મંદિર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, પ્રાચીન શક્તિપીઠ અને તીર્થસ્થાન છે. સમુદ્ર સપાટીથી 762 મીટરની ઊંચાઈએ પાવાગઢ પર્વતની ટોચ પર સ્થિત આ મંદિર ચાંપાનેર-પાવાગઢ પુરાતત્ત્વીય પાર્કનો ભાગ છે, જેને યુનેસ્કોએ 2004માં વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ તરીકે જાહેર કર્યું હતું. ધાર્મિક, ઐતિહાસિક અને પર્યટનના દૃષ્ટિકોણથી પાવાગઢને વિશિષ્ટ સ્થાન મળ્યું છે. લાખો ભક્તો વર્ષભર અહીં દર્શન કરવા આવે છે, પરંતુ નવરાત્રિ દરમિયાન તેનો માહોલ અદ્વિતીય બની જાય છે.
ઇતિહાસ અને કથાઓ
આ મંદિર 51 શક્તિપીઠોમાંથી એક માનવામાં આવે છે, કારણ કે માન્યતા મુજબ અહીં દેવી સતીના જમણા પગની આંગળીઓ પડી હતી. પાવાગઢ પ્રારંભે જૈન તીર્થસ્થાન હતું. ઈ.સ. પૂર્વે 3મી સદીમાં રાજા સમ્પ્રતિએ અહીં જૈન મંદિરો બાંધ્યાં, જ્યારે 12મી સદીમાં સ્વેતાંબર અચલગચ્છ સંપ્રદાયે મહાકાળી પ્રતિષ્ઠા કરી હતી. ત્યારબાદ ચૌહાણ વંશના રાજાઓએ મંદિરનું નિર્માણ કર્યું. 1484માં સુલતાન મહમદ બેગડાએ ઘેરા બાદ પાવાગઢ કબજે કર્યું. લોકકથાઓ મુજબ, વિશ્વામિત્ર ઋષિએ અહીં માતાજીની સ્થાપના કરી હતી અને મહાકાળીએ રક્તબીજ રાક્ષસનો વધ પણ અહીં કર્યો હતો. આ પર્વત કપાઈને “પાવાગઢ” નામ મળ્યું હોવાનું કહેવાય છે.
આર્કિટેક્ચર અને વિશેષતાઓ
મંદિર નગર શૈલીમાં બાંધવામાં આવ્યું છે. મુખ્ય ગર્ભગૃહમાં મહાકાળી, કાળી અને બહુચર માતાની મૂર્તિઓ છે. અહીંનું કાળી યંત્ર અને દક્ષિણામુખી પ્રતિમા વિશેષતા ધરાવે છે. આસપાસ દુધિયા, તેલિયા અને છાશિયું તળાવ તથા પ્રાચીન લકુલીશ મંદિર આવેલ છે. 1986થી રોપવે સેવા શરૂ થઈ, જેના કારણે 5 કિમીનો જંગલમાર્ગ ચઢવાની મુશ્કેલી ઘટી ગઈ છે.
નવરાત્રિની ઉજવણી
પાવાગઢ ખાતે નવરાત્રિ સર્વોત્તમ તહેવાર છે. આસો અને ચૈત્ર નવરાત્રિ દરમિયાન લાખો ભક્તો દર્શન માટે ઉમટી પડે છે. લોકકથા મુજબ, માતા મહાકાળી ક્યારેક નારીરૂપે ગરબામાં જોડાઈ ગઈ હતી, જેના કારણે અહીંના ગરબા વિશ્વવિખ્યાત બન્યા. નવરાત્રિ દરમિયાન મંદિર સવારે 4 વાગ્યે ખૂલે છે અને વિશેષ આરતી, ઉપવાસી ભોજન તથા ફૂલ-પતંગાથી સજાવટ થાય છે. ચૈત્ર સુદ અષ્ટમીએ વિશાળ મેળો ભરાય છે. સુરક્ષા અને પરિવહન વ્યવસ્થા માટે વિશેષ આયોજન થાય છે.
પર્યટન અને પહોંચવાની રીત
વડોદરાથી પાવાગઢ 46 કિમી દૂર છે. ભક્તો રોપવે કે પગપાળા ચડીને માતાજીના દર્શન કરે છે. આસપાસ ચાંપાનેર કિલ્લો, જંબુઘોડા અભ્યારણ્ય અને જૈન મંદિરો દર્શનિય છે. નવરાત્રિ દરમિયાન ભીડને કારણે આગોતરા આયોજન જરૂરી છે.
પાવાગઢ મહાકાળી મંદિર માત્ર એક તીર્થસ્થળ નથી, પરંતુ ભક્તિ, ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિનું અવિનાશી પ્રતિક છે. નવરાત્રિના સમયમાં અહીંનો ઉમંગ અને માહોલ ભક્તોને દિવ્ય અનુભૂતિ કરાવે છે. પર્વતની ઊંચાઈએ સ્થિત આ મંદિર દરેક યાત્રાળુ માટે શ્રદ્ધા અને શક્તિનું અખૂટ સ્ત્રોત બની રહે છે.
ઉપસંહાર
પાવાગઢ મંદિર ભક્તિ, ઇતિહાસ અને પરંપરાનો અનોખો સંગમ છે. નવરાત્રિ દરમિયાન અહીં આવવાથી ભક્તોને દિવ્ય આનંદ, માતાની કૃપા અને પરંપરાગત ગરબાની અનોખી અનુભૂતિ મળે છે. પાવાગઢની યાત્રા માત્ર ધાર્મિક નહીં, પણ સંસ્કૃતિ અને ઇતિહાસની ઉજવણી છે. જય માતા દી!
STORY BY: RISHIKESH VARMA
